Maiorias de informason, sirvisiu ku instrumentus di internet sta disponivel son pa algum linguas ku tene importansia ikonomiko. E situason ta pui jintis ku ta papia linguas ku marginalisadu pa e ka pudi yangasa tudu benefisiu di direitu humanus ku asesu pa interneti pudi da. No pirsisa di manga di partis interesadu – suma impresas privadus, institusons publiku ku organisasons di sosiedadi sivil – pa e junta mon pa konsigi kaba ku e divison linguistika digital.
Interneti ku utru teknologias digital konsigi kria manga di oportunidadi pa jintis na tudu parti di mundu pa publika, rapati i risibi informason i ideas. Ki teknologias tamben refleti – i utrora kontinua –firmanta falta di igualdadi na pruduson ku asesu pa kunsimentu ki esisti na mundu antis di revoluson digital.
Manga di fundason basiku di teknologias di komunikason na internet – suma karaters de UNICODE, tekladus di QWERTY, ortografikas digital ku linguas di software i programason – e sedu disinvolvidu pa agensias publiko ku ators privadu ku sta na estadus ku tene garandi puder geopolitiku i ikonomiku.
Asin, manga di ki teknologias basiku ta refleti skolia di disenhu di un grupu di jintis ku ta papia linguas osidental, ku ta leidu di skerda pa direta, ku ta skirbidu ku alfabetu Romanu. Ki teknologias ka staba kumpudu pa jintis ku ta papia linguas ku ta usa alfabetus diferenti, ku ka ta skirbidu, o ku prisisa di aksesibilidadi spesial.
Tambi, oca interneti bin na toma lugar muitu importanti na no tarbajus ku no vida di kada dia, i ki estadus ku staba mas riku ki pudiba kumpu infrastrutura fisiku ku nesesariu pa tene asesu pa interneti. I e stadus tambi ku teneba manera di da se povu asesu baratu pa redi forti ki rapidu, i elis tambi ku pudi inklui aulas di alfabetisason digital ku jitus di teknologias di komunikason na internet na se sistema di edukason.
Asin, pa manga di tempu jintis na ki stadus pudi risibi i kontribui pa informason na mundu di internet muitu mas ciu di ki se kolegas ku sta na teras ku ka muitu disinvolvi inda.
Situason di tene entrada pa internet i sta na muda. Aos, 75% di ki 5 bilion di jintis ku ta usa internet e bin di paises ku ka disinvolvidu ciu. Mesmu ku 90% di mas di ki 7000 linguas di mundu bin di ki regons, mesmu asin, maioria di plataformas ku servisiu di internet sta inda disponivel o e na funsiona son na puku linguas ku tene garandi forsa na mundu.
I ten un relatorio recente di Whose Knowledge, Institutu di Internet di Oxford, i Centru pa Internet i Sociadadi, ki ta jubi diferensias linguistika na experiensas di jintis ku ta usa plataformas garandi, na geografia di Mapas di Google, i na ekosistema di kunsimentu di Wikipedia. Atraves di piskisa kuantativo, ki autores mostra di kuma nin linguas ku tene manga di sentenas di milons di papiaduris e tene muitu puku rekursus di internet, ku falta di diferentis tipus di kunsimentu sufisienti ku sta disponivel pa elis na internet.
Nkuantu, manga di jinti ta fala kuma maioria di ku ta usa interneti ta papia un lingua regional o internasional juntu ku se propi lingua ke pudi usa pa paña informason o papia ku utru jinti na linha; no ten ku rapara kuma ki abilidadi linguistika ta pirsis pratika ciu na ki lingua pa tene dominiu del, atraves di involvimentu intensu o di skola. Manga di jintis na mundu – prinsipalmenti kilis ku sta mais empobrisadu na utru maneras – e ka tene asesu pa nin un desis.
Mais, faltu di informasons digital na internet na linguas marjinalisadu signifika kuma i ten falta di konjuntu di dados linguistikas garandi ku nesesariu pa trena nobu aplikasons pa prosesa linguas automatikamenti, suma tradutoris digital, verifikaduris di pronunsiu ku gramatika, feramentas di texto preditivu, adjuduris di vos, resumidures de texto, filtrus di palabras importanti ku ‘chatbots’. E feramentas auxiliar e ta purmiti kilis ku mora na estadus desinvolvidu pa ekonomiza mais i mais tempu ku diñeru. E feramentas tambi e sedu nesesariu pa juda plataformas pa rapati kusas ku ka bali o ku sedu illegal na linha.
Ainda, ki feramentas juntu ku dadus ke pirsis pa funsiona - simplismenti e ka esisti pa kilis ku sta ja ‘fikadu pa tras’ na manga di utru maneras. Konformi e divisons teknological kontinua na bida mas i mas garandi, te ki kustus invisivel di feramentus di lingua Inglis, ku sta kada bias mas avansadu, na kargadu pa kilis ku talves nunka e ka na benefisia delis.
Institusons internasional kumsa na jubi mas atentamenti pa e disegualidadis na informason, servisos ku systemas di moderason disponivel pa komunidadis di linguas marjinalisadu. Instrumentus internasional, suma Deklarason sobri Minorias ku Deklarason sobri Direitus di povus indigenas, enfatiza ciu ki obrigasons positivos di estadus pa protezi i promovi kulturas ku linguas ku marjinalisadu, inkluindu atraves di edukason ku disinvolvimentu teknologiku.
Planu di Ason Global di UNESCO sobri Decada Internasional di Linguas indigenas tene alvu ligadu ku manera di kumpu infrastrutura digital juntu ku banku di dadus pa linguas ku marjinalisadu. I ten tamben un ekipa na ACNUDH, setor di direitu humanus na nasons Unidus, ki sta na jubi kuma ku Prinsipius Orientaduris da Nasons Unidus pa Impresas ku Direitu Humanus na aplikadu pa impresas di teknologia, i pa investiga obrigasons di impresas di teknologia pa e ntindi kuma se produtus ku prosesus pudi dana direitu humanus di grupus marjinalisadu, o aumenta discriminason o danu fisiku.
Kontudu, i ten ainda spasu garandi entri da regras ku implimentason. Manga di estadus ku tene garandi diversidadi di linguas tene puku rekursu di diñeru pa yangasa ki objetivus, i manga di plataformas ki tene influensia global ku orsamentu di manga di bilons di dolars esta na gasta se rekursus son na linguas ku teknologias linguistikas ki tene importansia strategiku di nogosiu.
Impresas privadus di teknologia, juntu ku governus, tene responsibiliadi pa protegi direitu di minorias, i pa fasi tudu forsa pa papiadurs di linguas marjinalisadu e tene asesu igual pa diretu ku teknologias digital ku internet ta da.
Asin, impresas ki ta facilita informason ku kompartiliamentu di konteudu na linha ten ku investi na disinvolvimentu di infrastrutura digital forti pa tudu linguas di se klientis, i tamben pa da kamiñu pa kria i pa kura kontuedu na linguas di tera, nunde ki posivel. Talves es na pirsis pa e da apoiu o fasi parseria ku initiativu di digitilason di idiomas i pa kilis ku tene experiensia lokal – suma Open Speaks projet di O Foundation, ki ta da ativistas di linguas feramentus i struturas pa dukumentason audiovisual kompletu di se linguas, o aplikativu di Living Dictionaries sai di Living Tongues Institute for Endangered Languages, ki ta kura lexikons ku disionarius digital pa linguas ku sta na prigu di pirdi na tudu parti di mundu.
Na nivel di estadu, i sta klaru kuma i ten nesesidadi di da rekursu finansieru pa buska dadus ku literatura na linguas ku marjinalisadu pa guarda se sobrivivensia i pa kumpu fundasons pa disinvolvimentu di teknologias sertu di ki linguas. I muitu importanti tambi pa minjoria i omenta edukason di teknologia di komunikason na internet pa papiadurs di linguas ku marjinalisadu. Pa fasi parseria ku impresas di traduson pudi juda oca progresu na e sintidu.
Na tempu kumpridu, roteirus digital – tantu nasional suma internasional – e dibidi rekoñisi klaramenti tambi foka na nesesidadis specifiku di kumunidadis di linguas ku marjinalisadu pa e tene entrada, i pa e pudi goza, se diretu na interneti.