UN Women Asia and the Pacific/Flickr (CC BY-NC-ND 2.0)
Ni dikevi na veicala vakalawa ni valavala voravora ni veivakasaurarataki vei ira na yalewa mai vei ira na tagane, e a vakayacori e Viti ena maliwa ni yabaki 2015-2018, e laurai ni 73.6 na pasede vei ira e vakamavoataki na nodra bula ena vuku ni veicala oqori, e ra gone lalai.
Ni rau veiduitakivata na cala ni valavala voravora vakayacori vei ira na gone lalai kei koya ka vakayacori vei ira na marama e laurai edua nai vakaraitaki ni valavala voravora ka kune votu taumada kina ni nodra i tovo voravora na gone, era matanataka tiko na veika e ra raica mai na nodra bula na nodra i tubutubu, ka lai vakavuna me ra dau vakayacora nai valavala voravora ni veivakasaurarataki ni ra sa qase cake ko ira na gone era susu mai na vuvale voravora. E lai vakavuna me kuri tiko ga na i tovo voravora ni veivakasaurarataki ka sega ni mudu rawa.
E dua na kena vakaraitaki e ceuta mai na nodratou vakadidike na tabana ni Soqosoqo ni Bula e Vuravura (WHO), eratou a dikeva ni ko ira na tagane qase cake e a dau vakayacori vei ira na i valavala voravora ni veivakasaurarataki ni ra se gone e na vakaruataki na kena rawa ni ra na dau vakayacora nai valavala vata ga ko ya,, ni ra sa qase cake.
Ni tomani tikoga na kena vakayacori nai valavala voravora ni veivakasaurarataki vei ira na gone yalewa kei na gone lalai raraba era sa cuqena tikoga na dau ni vakadidike kei ira na dau valataka na dodonu me vakatoroicaketaki na kena tadolavi na dodonu vakalawa, ena nodra cuqena na kena vakasokomuni mai ka vakadikevi na veitukutuku me baleta na veicala vakaoqo.
E dua na kena i vakaraitaki oqo, e na dua na vakadidike e se qai tabaka walega oqo na International Centre for Advocates Against Discrimination (ICAAD) ka dikevi kina vakatitobu na veivakarau voravora ni veivakasaurarataki ka vu mai na veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa e na Pasifika, e ratou vakayagataka kina mei dusidusi bibi na i wiliwili ni kisi me baleta na cala vakaoqo e na mataveilewai.
E ratou kunea ni e Viti, ena veikisi ni cala e vakayacori ena loma ni tini na yabaki sa oti e laurai kina na veidredre eso era sotava na gone yalewa ena mataveilewai, vakatalega kina na kena sa veisau me vinaka cake mai na nodratou rai na tabana vakalawa e Viti, kei na veitokoni ni nodra cakacaka vakagumatua na veisoqosoqo taudaku ni matanitu me vaka na Fiji Women’s Rights Movement (FWRM).
E vakatoka na Daireketa ni Fiji Women’s Crisis Centre ni nai vakarau voravora ni veivakasaurarataki e vakayacori vei ira na gone lalai me leqa bibi ena i vakatagedegede sara e cake.
E levu na vakadidike me vaka na kena e caka e Viti, e dikevi ga kina ko ira na gone yalewa yabaki 15 ka lako cake, na vakadidike ka vakayacora na Fiji Women’s Crisis Centre e vakaraitaka ni mai vei ira nai wiliwili ni marama e ra vakatarogi e 16 na pasede era vakaraitaka ni a vakayacori vei ira nai valavala voravora ni veivakasaurarataki ni ra se bera ni yacova na yabaki 15.
Ea vakaraitaka na UNICEF ni e Viti, e lewe 1 mai na lewe 10 na gone yalewa e tiko nodra yabaki ni bula ena maliwa ni 15-19 era a sa sotava oti na i valavala voravora ni veivakasaurarataki. E so tale na itukutuku vakasokumuni mai na vakadidike era vakadeitaka na tubu tiko ni leqa oqo. Na Social Welfare and Child Services Department e vakaraitaka ni a dikeva ni tubu ena 22 na pasede e Viti nai valavala ni veivakasaurarataki vei ira na gone lalai ena maliwa ni yabaki 2018 kei na 2019.
E vakaraitaka na vakadidike ni ICAAD ni ena gauna e yaco yani kina na veikisi ni cala kina yalava ni veivakadodonutaki vakalawa, e ratou sa dikeva talega ni tu eso na bolebole kei na i nuinui mai na vakatagedegede ni bula vakaitikotiko, ka ratou vakaceuta ena lawa ni kisi ni veicala ni veivakasaurarataki e loma ni matavuvale kei na veicala ni veidauci eso.
E vakayagataka na Track GBV e dua na’i walewale ni vakadidike ka ra dau vakayagataka na veisoqosoqo taudaku ni matanitu, oka kina na FWRM, me soqona vata na i tukutuku ni udolu na kisi ni cala vakaoqo e Viti kei na Pasifika ka dikeva vakatabakidua na tau ni vakatulewa ni mataveilewai ka yavutaki e na rai ni veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa.
Edua tale na ripote, se bera ni tabaki tiko ena gauna oqo, ka vakaitavi kina na Sisters for Change me tiki ni nona veiqaravi ena Equality and Justice Alliance Programme e vakadikevi kina na veika vereverea ka ra umani koto e na tau ni vakatulewa vakalawa me baleta nai totogi ni cala, de yavutaki e na rai ni veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa, e na vitu na yanuyanu e na Pasifika ka ra qali kina matanitu vaka Matanitu Cokovata ki Peritania, wili kina ko Viti
Na vakadidike oqo e vakadeuci kina na veimataqali i lati ni duidui ni rai era dau lai sotava na vakacalai vakauasivi ko ira na goneyalewa ena mataveilewai. Eratou wasea vakatolu na veirai vakalatilati me matai, nai tovo vakavanua, ka i karua na rai ni veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa, katolu na veiulutaga bibi tale eso. Eso na i tovo vakavanua me vaka na bulubulu, se sorovaki ni cala kei na veivosoti e rawa ni lai totaka vakalevu cake na tamata e vakayacora na cala, mai vei koya ka vakayacori vua na cala.
Na rai ni veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa e yavu ni kena dau bilitaki o koya ka vakayacori vua na cala ni bale vua na kena yakayacori vua na cala kei na tukutuku dau dewa tu me baleta na nodrai valavala kei na kedra i rairai na goneyalewa e ra dau kucuvi. Ena tikina talega oqo e dau laveti cake mai kina nai le ni koya e vakayacora na cala me vaka, e ulu ni rawa ka ni matavuvale ka dau kerei kina me vakalailai taki nai totogi nei koya e vakayacora na cala baleta ni vakararavi tu vei koya na bula ni matavuvale ena veisiga, ni ko koya sara ga e rawata tiko mai na i lavo me bula kina na matavuvale. Na veiulutaga tale eso e oka kina na ile ka tokona koya e vakayacora na cala me vaka beka na nona cakacaka se na nona tutu ni vakavuvale.
Ni dikeva na ICAAD na veika e yaco tiko ena noda wasapasifika ena yabaki 2016, e raica ni veiulutaga bibi tale eso oqo e a sega walega ni a kau cake mai ena mataqali veivakatauci ni lewa ni totogi ni cala vakayacori vei ira na gonelalai, ia ka ra lai vakavuna talega me vakalailai taki sobu nai totogi vei ira era vakayacora na cala, ka sa i koya sara ga e dua nai vakaraitaki ni nodra vakaduiduitaki na yalewa mai vei ira na tagane.
E dua na kena vakaraitaki oqo, na vakacabori ni bulubulu e dau vakayagataki ena kena tau na’i totogi mai na mataveilewai ena so na kisi ni nodra vakacalai na gone lalai. E sega ni kauwaitaki na duidui ni tutu se kaukauwa nodra na umani tiko ena dua nai tovo vakavanua ka kena i usutu bibi na nodrau tiko veiwekani o rau na rua na matavuvale. E vakacabori tiko na i soro ni kere veivosoti vua nai liuliu ni matavuvale ka tagane, Ni da raica na vei kisi ni cala ka vakayacori vei ira na gone lalai ena veiyatuyanuyanu ena Pasifika nai tovo vakavanua ni bulublu se veisorosorovi e laki vakavuna me vakalailaitaki na bibi ni totogi kina 23 na pasede ni veikisi ni cala ni valavala voravora vei ira na gone lalai. Ke gadrevi me laveti cake nai vakatagedegede ni nodra vakatautauvatanitaki vakalawa na gone yalewa kei na noda veivakabauti ki na veitabana ni gacagaca vakalawa, e bibi me valuti na veirai kei nai valavala eso ka tutaki cake kina vakalevu cake na veika e baleti ira na vakayacora na cala, mai na veika e baleti ira na vakaleqai nodra bula ena cala ka vakayacori.
Na kena dikevi tikoga vakagauna ena veigauna na lawa ni veikisi e na dusimaka na yaga ni kena vakavinakataki cake tale na veilawa eso kei na kena yadravi me vakamuri ena veigauna mai muri. E Viti na itukutuku vakasomuni vou mai na vakadidike nei ICAAD ka vakadutaitaki kina nai wiliwili ni kisi ni cala e vakayacori, ena maliwa ni yabaki 2010 kina 2014 kei koya ka vakayacori ena maliwa ni yabaki 2015 kei na 2918, e laurai ni sa vinaka cake sara na ka e baleti ira na marama kei na gone yalewa. E a digitaki na wasewase ni yabaki e rua ka vakayacori kina na veivakadatuitaki oqori, ni ena 2010 a se qai vakadonui ga e vica na lawa bibi me baleta na veivalavala voravora ka vu mai na veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa ena yabaki 2009(Domestic Violence Act, Crimes Act kei na Criminal Procedure Act) ia ena yabaki 2014 e sa qai tauyavu na nona cakacaka e Viti na ICAAD. Ena kedrau maliwa na gauna e rua oqori, sa tekivu me lutu sobu na’i wiliwili ni veika bibi eso ka dau vu ni leqa, okati kina na veivalavala ni veisorosorovi vakavanua kei na veivalavala ni veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa. E vakauasivi sara ga ena i valavala ni veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa, me vaka nai ulubale ni dau rawa ka duabau ena matavuvale ko ka e vakayacora na cala, ka a dau vakayagataki taumada me i le ni vakalailaitaki sobu ni totogi e tau. -ena yabaki 2010 kina 2014 e a kau cake mai vei ira na dau ni lawa e na 25.6 na pasede ni kisi e veilewaitaki, ia ena yabaki 2015 ki na 2018 sa lutu nai wiliwili ni kena kau cake mai ki na 13.7 na pasede. E a lutu sobu ena 10.1 na pasede nai wiliwili ni macala ni veilewai tu vakawawa me baleti ira na vakayacora na cala.
E dina ni sa dusia tiko na itukutuku vakasokumuni mai na vakadidike e dua na i tosotoso vinaka, e se vo levu tale tu ga na veika tale eso me tarai. E dua ko ya na kena tubu ga vakalailai sara na kena dau vakayagataki nai tukutuku ni veidikevi nei vuniwai e na veikisi ni kucu, ia e laurai ni mai na yabaki 2015 e 35.4 na pasede walega ni vakatau i totogi ni mataveilewai e a bau dikevi talega kina nai tukutuku ni veidikevi vakavuniwai Ia e sega tikoga ni macala vinaka se a vakayagataki talega na macala ni veidikevi vakavuniwai ena veitiki tale eso ni kena qaravi na kisi ni cala. E na gauna oqo era se vakayagataka tiko ga na dau ni lawa na vei ile tale eso me vaka na nona dau qaravi lotu o koya ka vakayacora na cala, se na i ulubale ni a veitemaki o koya ka vakayacori vua na cala me vakalailaitaki kina na bibi ni totogi e tau ena dua na kisi mai na va na kisi e kau cake mai. Ni kau cake mai na veimataqali ka vakaoqo ena veikisi e qaravi, e laki vakayaco ka vakalevu sara ena veikisi ka vakaleqai kina na nodra bula na gone lalai. Ena veikisi e vakaleqai kina na nodra bula na gone lalai, ni kau cake mai na na vei ulubale veiletitaki e laurai ni vakalailaitaki sobu na kena dau vakamamadataki na’i totogi e dau tau vei ira na vakayacora na cala ki na 2.45 na yabaki ke ra yabaki 18 ka lako sobu na gone era vakaleqai nodra bula e na cala, ia ni vakadutaitaki vata kei ira e ra yabaki 18 ka lako cake, na kena vakamamadatataki nai totogi e tau e 0.99 na yabaki
E dina ni se vo tu na ka me qaravi e Viti, ia erau sa tutaka tiko na tabana ni lawa e Viti kei na FWRM na kena ciqomi na rabailevu ni veidredre me na qaravi ka rau sa saga sara tiko vakagumatua me wali na vei dredre oqo. Ena yabaki 2017 e a tabaka vakai tukutuku na FWRM na “ACCESS TO JUSTICE report ka vakayagataki kina na i walewale ni vakadidke ni ICAAD Track GBV METHODOLOGY” kei na’i walewale ni vakadididke tale eso. Ena yabaki 2018 e a tosoya cake na mataveilewai cecere e Viti (Fiji Supreme Court) nai totogi vei ira e ra vakayacora na cala ni nodra kucuvi na gone lalai me yabaki 11 kina 20 ki vale ni veivesu.
E na yabaki 2018 e rau a vakaitavi vata kina na tabana ni lawa e Viti kei na ICAAD ena kena vakadavori e dua nai vakaro me tarovi kina na kena vakayagataki cala kina ena mataveilewai na i le ni matai ni gauna ni vakayaco cala .E na veikisi kece ni cala ni valavala voravora ni veivakasaurarataki vu mai na veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa ka ra vakayacori e Viti ena maliwa ni yabaki 2000 ki na 2009 era a vakayagataka cala na i ulubale ni matai ni cala ko ira na turaga ni lewa ena 9.8 na pasede ni kisi, dina ga ni tu e nai na itukutuku uasivi ni vakadinadina , tukutuku ni veidikevi vakavuniwai kei na nodratou na ovisa kei na vei vakadinadina eso ni nona sa dau vakayacora oti eso na i valavala voravora o koya e beitaki tiko ,dina beka ni a sega ni veilewaitaki kina.Sa lutu sobu ki na 4 na pasede na vakayagataki cala ni ulubale ni matai ni cala ena veikisi e rogoci ena mataveilewai ena maliwa ni yabaki 2015 kina 2018.
Ena i vakatagedegede ni bula vakaitikotiko ni lewe ni vanua e ka bibi na kena tutaki na veiqaravi dodonu ka savasava ena veitabana kece ni lawa ena kena wali na leqa ni valavala voravora ni veivakasaurarataki vei ira na gone. E dina ni tu vei keda yadua na noda nanuma ia na veitukutuku vakasokomuni mai na vakadidike e ra dau vukea na kena vakavotukanataki na noda dui nanuma oqori, ena veikisi ni valavala voravora ni veivakasaurarataki vu mai na veivakaduiduitaki ni tagane mai na yalewa kei na kena rawa ni vakavuna na rai ni veivakaduiduitaki na duidui ni vakatulewa ni mataveilewai ena bibi ni tau ni totogi.
Nai walewale ni vakadidike na ICAAD Track GBV methodology kei na veitukutuku vakasokomuni mai na vakadidike vou mai Viti e i vakaraitaki ni sala e rawa ni ra vakayagataka na dau ni vakadidike kei ira era tutaka tiko na veika oqo ena kena vakayagataki na dikevi ni lawa ni kisi yadua kei na i tukutuku vakasokomuni me wali kina na veivakaduiduitaki ena kena vakararamataki na noda vakasama kei na rai eso ka dau laki vakavurea na vakatulewa ni totogi e sega ni veiganiti kei na bibi ni cala.How data is improving justice for gender-based violence in Fiji.